Divan Edebiyatı Nazım Şekilleri ve Türleri | PDF

Divan edebiyatının en zorlayıcı konularından biri de nazım şekilleridir. Nazım şekillerine yönelik içerikleri sebep sonuç ilişkisine yaklaşacak bir şekilde madde madde verdik ve tek PDF altında topladık. 

PDF, konunun en altında yer almaktadır.

 

➤ 1. BEYİTLERLE OLUŞANLAR

1. GAZEL

• Gazel, diğer türlere nazaran kasidenin içerisinde "tegazzül"kısmında yer alan bir şekil iken sonradan bağımsızlaşmıştır.
• Arap edebiyatında doğan gazel önce İran'a sonra da Türk edebiyatına geçiş yapmıştır.
• Halk edebiyatında direkt olarak koşma ile aynı içeriğe sahiptir.
• Gazellerde konu aşk, sevgi, kadın güzellik, şarap (içki) gibi konulardır. Çoğunlukla aşk konusu işlenmiştir.
• Gazel, Divan edebiyatında en sevilen nazım şekli olarak karşımıza çıkar.
• Edebiyatımızda gazelin ilk örnekleri 13. yüzyılda verilmeye başlanmıştır.
• İlk lirik gazel örneklerini bu yüzyılda Hoca Dehhani vermiştir.
• Gazelhan, Türk edebiyatında gazel okuyan kişiye verilen addır. 
  • Divan edebiyatında gazelin nazım birimi beyittir.
• Aruz ölçüsü kullanılır.
• Aruzun her kalıbıyla yazılabilir.
• En az 5, en çok 15 beyitten oluşur.
• Bu beyit sayısı değişebilir. Ancak genel kullanım yukarıdaki gibidir.
• Gazelin kafiye örgüsü aa – ba – ca – da – ea şeklindedir
• Gazelin beyitleri şu adlandırmaları alır:
• Gazelin giriş beytine matla, son beytine makta, en güzel beytine beytü'l-gazel ya da şah beyit;
• Matla beytinden sonra gelen beyte hüsn-i matla
• Makta beytinden önce gelen beyte hüsn-i makta denir
• Şairin adının geçtiği beyte mahlas beyit adı verilir.
• Gazellerin divan edebiyatına has bir özellik olarak adları yoktur, olursa da bu adlar rediflerinden oluşur.
• Türk edebiyatında çeşitli gazel türlerinde öne çıkmış şairler yer alır:
• Âşıkane gazel: Fuzuli
• Şuhane gazel: Nedim
• Rindane gazel: Baki
• Hikemi gazel: Nabi
• Gazeller, şairlerin divanlarında kasidelerden sonra sıralanır.
• Divan edebiyatında bir gazelin aynı kafiye, aynı ölçü ile benzerini yazmaya nazire adı verilir.
• Şairin adı mahlas beytinde tevriyeli bir şekilde geçiyorsa buna hüsn-i tahallüs denir.
• Gazelin çeşitleri de vardır:
  • Na-tamam gazel: 5 beyitten az olan gazellerdir.
  • Mutavvel (Müzeyyel) gazel: 15 beyti aşan gazellerdir.
  • Müselsel gazel: Tüm beyitleri musarra, aynı kafiyeye sahip, olan gazellerdir.
  • Yekavaz gazel: Tüm beyitleri aynı söyleyiş güzelliğine sahip gazellerdir.
  • Yek ahenk gazel: Tüm beyitlerinde aynı konuyu işleyen gazellerdir.
  • Musammat gazel: Beyitlerinde iç kafiye bulunduran gazeldir.
  • Mülemma gazel: En az iki dille yazılmış gazellerdir.
• Fuzuli, Nedim, Şeyh Galip, Baki gazel ustaları arasındadır.
• En çok gazel yazan şairler Edirneli Nazmi, Muhibbi (Kanunî Sultan Süleyman), Zati, Bağdatlı Ruhi, Gelibolulu Ali'dir.

2. KASİDE

• Kasıt sözcüğünden türetilmiş bir kelimedir.
• Kasideler, övgü şiirleri olarak yer alır ve din, devlet büyüklerine yönelik yazılır. 
• Hiciv konulu da olabilirler.
• Bu tür şiirler Cahiliye Dönemi’nin Arap şairleri arasında ortaya çıkmış, İran edebiyatından da Türk edebiyatına geçmiştir.
  
  • Türk edebiyatında ilk olarak 13. yy.da kullanılmıştır.
• 33-99 beyit arasında değişen bir beyit sayısına sahiptir.
  • Bu beyit sayısı artabilir ya da azalabilir.
• Uyak örgüsü aa, ba, ca… şeklinde ilerler.
• Beyitler, şu şekilde adlandırılır:
• İlk beytine matla, matladan sonra gelen ikinci beytine hüsn-i matla denir. Son beytine ise makta adı verilir.
• Şairin adını geçtiği kısma taç beyit adı verilir.
• En güzel beytine beyt'ül kasid adı verilir.
• Kasidenin en başarılı şairi olarak Nef’i karşımıza çıkar.
• Dizeleri iç kafiyeye sahip olan kasidelere musammat kaside adı verilir.

2. A. Kasidenin Bölümleri 

a. Nesib (Teşbib) 

• Kasidenin ilk bölümüdür. Bu bölümde yer alan konulara göre kasideler adlandırılır. Kasidede geçen rediflere göre de türlere ayrılır.
• 15 ya da 20 beyitten oluşur.
• Âşıkane duygular işlenirse nesip; bahar, bayram, nevruz gibi konular varsa teşbip adı verilir.
• Nesib bölümünde işlenen konulara göre kasideler:
  • Bahariyye: Bahar konulu şiirlerdir.
  • Şitaiyye: Kış konulu şiirlerdir.
  • Temmuziye: Yaz konulu şiirlerdir.
  • Nevruziye: Nevruzun işlendiği şiirlerdir.
  • Rahşiye: Atların işlendiği şiirlerdir.
• Şiirdeki rediflere göre de şu adları alır:
• Verdiye: Gül redifli
• Şemsiye: Güneş redifli
• Kalemiye: Kalem redifli

b. Girizgah 

• Şiirde nesib ile medhiye bölümünün bağlantısını sağlayan kısımdır. Geçiş kısmıdır.
• Bu kısımda beyit sayısı bir ya da iki arasında değişir.

c. Methiye

• Asıl övgünün başladığı kısımdır.
• Bu bölümde övülecek kişinin iyi yönleri abartılarak verilir.
• Dil, bu bölümde giderek ağırlaşır.
• Yazılan kişi hedef alındığından olabildiğince sanat hüneri gösterilmeye çalışılır.
• Bu bölümde hiciv de yer alabilir.

d. Tegazzül

• Bu bölümde şair, kendi yeteneğini gösterebilmek adına kasidenin ölçüsüyle benzer bir gazel yazar.
• Tegazzül yazılacağını methiye bölümünde belli eder.
• Bazı kasidelerde tegazzül bölümü olmayabilir.

e. Fahriye

• Şairin kendini abartarak övdüğü bölümdür.
• Bu bölümde İran şairleriyle kıyaslamalar yapılır ve büyüklük gösterilmeye çalışılır.

f. Dua

• Kasidenin sunulduğu kişiye dua edilir.
• Birkaç beyitten oluşan son kısımdır.

2. B. Nazım Türleri 

a. Tevhid

• Allah’ın varlığını, delillerini, birliğini işleyen kasidelerdir.

b. Münacaat

• Allah’a yakarışın yapıldığı kasidelerdir.

c. Naat

• Hz. Muhammed’in övüldüğü kasidelerdir.

d. Methiye

• Din ve devlet büyüklerine yönelik yazılan kasidelerdir.

e. Mersiye

• Sevilen birinin ölümü üzerine yazılan şiirlerdir.
• Mersiyeler, genellikle terkibibent şeklinde yazılır.
• Baki’nin Kanuni Mersiyesi bu türde yazılmıştır.
• Halk edebiyatında ağıt, İslamiyet öncesi Türk edebiyatında sagu adını alır.

f. Hicviye

• Birini eleştirmek amacıyla yazılan şiirlerdir. Bu türün en büyük temsilcisi Nef’i’dir ve Sihamıkaza isimli eseriyle öne çıkar.
• Halk edebiyatında bu türün karşılığı taşlamadır.

3. MESNEVİ

• Kelime manası olarak ikişerli anlamını taşır.
• Divan edebiyatının en uzun nazım biçimidir ve Türk edebiyatında roman, hikâye gibi türlerin yerini tutmuştur.
• Beyitlerde sınır yoktur.
• Bu nedenle beyitler musarra (kendi içinde kafiyeli) özellik taşır.
  • aa, bb, cc…
• Beyit sınırı olmadığı için aruzun kısa kalıpları tercih edilir.
• Konularına göre aşk, tasavvuf, savaş ve kahramanlık gibi türlere ayrılır.

Selçuklu Şehnamesi: Hoca Dehhani
Hüsn ü Aşk: Şeyh Galib
Hayrabad, Hayriye: Nabi
Vesilet’ün Necat: Süleyman Çelebi
Cemşid ü Hurşid: Ahmedi
Mantıkut Tayr: Gülşehri
Harname: Şeyhi
Hüsrev ü Şirin: Şeyhi
Ferhad ü Şirin: Ali Şir Nevai
Garipname: Âşık Paşa
İskendername: Ahmedi
Leyla ve Mecnun: Fuzuli
Mihnet-i Keşan: Keçecizade İzzet Molla
Risalet’ün Nushiye: Yunus Emre

“BaNaNe mesneviden” koduyla mesnevi yazmamış şairleri bulabilirsiniz.
Ba: Baki
Na: Naili
Ne: Nef’i, Nedim

3. A. Divan Edebiyatında Bilinmesi Gereken Bazı Terimler
a. Hamse

• Beş mesneviden oluşan eserlere hamse adı verilir.
• İslam edebiyatının ilk hamsesi Nizami Gencevi’ye aittir. 
• Türk coğrafyasının ilk hamse yazarı Ali Şir Nevai’dir. 
• Anadolu sahasının ilk hamse yazarı ise Hamdullah Hamdi’dir.
• Hamse sahibi şairler şunlardır:
• Ali Şir Nevai
• Nizami Gencevi
• Nergisi
• Nevizade Atai
• Taşlıcalı Yahya
• Hamdullah Hamdi
• En çok mesnevi yazan kişi ise Lamii Çelebi'dir.

b. Gazavatname

• İslamiyet’in yayılması için yapılan savaşları anlatan mesnevilere denir.
• Tarihe dayalıdır.
• Düzyazı şeklinde de olabilir.

c. Fetihname

• Şehrin ya da kalelerin alınmasına yönelik yazılan mesnevilerdir.
• Tarihe dayalıdır.
• Düzyazı şeklinde de olabilir.
  
  

d. Kıyafetname

• İnsan bedeni ile ruh-kişilik arasındaki ilişkiyi açıklamaya çalışan ilmikıyafeti konu almış mesnevilerdir.
• Düzyazı şeklinde de yazılabilir.

e. Şehrengiz

• Bir şehre dair hemen hemen her şeyi anlatan eserlere denir.
• Genellikle mesnevi şekli tercih edilir.
• Birçok araştırmacıya göre Türk edebiyatında ortaya çıkmıştır.
• İlk şehrengiz, Mesihi’ye ait olan Edirne Şehrengizi’dir. Zati'nin Edirne Şehrengizi ise ikinci şehrengizimizdir.
• Düzyazı şeklinde de olabilir.

f. Sakiname

• Saki, içki sunan kişiye verilen addır.
• Sakinameler, içki ve içki meclislerinin anlatıldığı eserlerdir.
• Burada geçen ifadeler çoğunlukla tasavvufi boyuttadır.
• Fuzuli’nin Heft Cem’i bu türdedir.
• Harezmi, Edirneli Revani, Ali Şir Nevai bu türde örnekler vermiştir.

g. Miraçname

• Peygamber efendimizin miraca yükselişini anlatan mesnevilerdir.
• Anadolu sahasındaki ilk müstakil miraçname, Ahmedî’ye aittir.
• Miraç konulu kasideler de bulunmaktadır.
  
  

h. Pendname

• Pend, öğüt anlamına gelmektedir.
• Yol göstermek, bilgi vermek, öğüt vermek amacıyla yazılan mesnevilere denir.
• Düzyazı şeklinde de yazılabilir. 
• Atasözleri, ayetler, hadisler tercih edilir.
• Feridüddin-i Attar’ın pendnamesi bu türün en meşhur örneğidir. 
• Bununla beraber Güvahi’nin Pendname’si, Nabi’nin Hayriye’si pendname türünde öne çıkar.

ı. Mevlit

• Muhammed’in hayatını, doğumunu anlatan şiirlere denir.
• Süleyman Çelebi, yazdığı Vesilet’ün Necat isimli eseriyle bu türde öne çıkmıştır.

i. Hilye

• Muhammed’in, diğer peygamberlerin, dört halifenin, Hz. Hasan ve Hüseyin’in fiziki portresini ele alan mesnevilerdir.
• Manzum da mensur da olabilir.

4. KIT'A

• İki beyitten oluşan bir yapıya sahiptir.
• İki beyitten fazla olabilir.
• Mahlas tercih edilmez.
• Kafiye örgüsü xa, xa şeklindedir.

5. MÜSTEZAT

• Artık mısra ya da ziyade anlamına gelir.
• Gazel nazım biçiminde yer alan beyitlerin arasına kısa mısraların eklenmesiyle oluşur.
• Aruzun tek kalıbı tercih edilir:

Ey şûh-ı kerem-pîşe dil-i zâr senindir
Yok minnetin aslâ
V'ey kân-ı güher anda ne kim var senindir
Pinhân ü hüveydâ
Sen kim gelesin meclise bir yer mi bulunmaz
Baş üzre yerin var

---

➤ 2. DÖRTLÜKLERDEN OLUŞANLAR

A. TEK DÖRTLÜKTEN OLUŞANLAR

A. 1. RUBAİ

• Arapça "dörtlü, dörtlük" anlamına gelir.
• Bu tür, İran edebiyatından alınmış bir tür olarak karşımıza çıkar.
• Tek dörtlükten oluşur.
  • Kafiye şeması aaxa şeklindedir.
  • Bu kafiye şeması bazen aaaa şeklinde olabilir. Bu rubailere rubai-i musarra adı verilir.
• Aruzun 24 farklı kalıbıyla yazılabilir.
  • Her dizesi, farklı bir aruz kalıbından oluşabilir.
• Bu türün en ünlü şairi Ömer Hayyam’dır.
• Konular; aşk, tasavvuf, felsefi konular, dünya zevki gibi konulardır.
• Mahlas genel olarak tercih edilmez.
• Kısa, öz, yoğun bir anlatım söz konusudur.
• Bu türde Azmizade Haleti, Nabi, Kadı Burhanettin, Mevlana; Yahya Kemal Beyatlı ve Arif Nihat Asya öne çıkar.

Gördüm seni elden ihtiyârum gitdi
Bakdum kadüne sabr u karârum gitdi
Hâk oldum ü her yana gubârum gitdi
El-kıssa kapunda i'tibârum gitdi

A. 2. TUYUĞ

• Divan edebiyatında maniden esinlenerek oluşturulduğu düşünülmektedir.
• Türklerin divan edebiyatına kazandırdığı nazım şeklidir.
• Tek dörtlükten oluşur.
• aaxa kafiye şemasına sahiptir.
• Tuyuğu ilk kullanan şairimiz Kadı Burhanettin’dir.
• Aruzun “failatün, failatün, failün” kalıbıyla bulunur.
• İpucu: 11’li heceye denk gelen kalıbı ile rubaiden ayrılır.
• Azeri ve Çağatay edebiyatında daha çok tercih edildiği için Nesimi, Ali Şir Nevai gibi şairler sıkça kullanmıştır.

---

B. ÇOK DÖRTLÜKTEN OLUŞANLAR

B. 1. MURABBA

• aaaa,bbba,ccca,ddda şeklinde 3-7 arasında dörtlükten oluşur.
• Bu dörtlük sayısı değişebilir.
• Hemen hemen her konuda yazılabilir.
• Taşlıcalı Yahya ve Namık Kemal bu türde öne çıkar.

İpucu: Murabba kelimesi, 3 hece ve 7 harften oluşur. Buradan yola çıkarak 3-7 dörtlük arasında yazıldığını anımsayabilirsiniz.
İpucu 2: Murabba kelimesinin kökeni “rba” harflerinden gelir. Rabia (4) üzerinden murabbanın, rubainin dört dizeden oluştuğunu anımsayabilirsiniz.

B. 2. Şarkı

• Türklerin Türk edebiyatına kazandırdığı bir başka türdür.
• Halk edebiyatındaki türkünün karşılığıdır.
• Bestelenme amacıyla yazılır.
  • 3-5 dörtlük arasında yazılır.
  • Nakaratlara sahiptir.
  • aaaa (axax), bbba, ccca, ddda… şeklinde kafiyelenir.
  • Şarkının 3. dizesine miyan adı verilir. En duygulu kısımdır.
• Murabbadan esinlenildiği söylenir.
• İlk şarkı yazarı: Nail-i Kadim
• En çok şarkı yazan: Enderunlu Vasıf
• En iyi şarkı yazan: Nedim
• Yahya Kemal de şarkı türünü kullanır.

Kalbim yine üzgün seni andım da derinden,
Geçtim yine dün eski hazan bahçelerinden!
Üzgün ve kırılmış gibi en ince yerinden,
Geçtim yine dün eski hazan bahçelerinden!

B. 3. TERBİ 

• Dörtleme, dörtlü hâle getirme anlamına gelir.
• Bir gazelin “önüne” iki mısra daha getirilerek oluşturulur.
• (aa)aa,(bb)aa…
  

NOT: Dörtlükler de bir çeşit benttir.

---

➤ 3. BENTLERDEN OLUŞANLAR

C. 1. MUHAMMES 

• Beş mısradan oluşur.
• aaaaa,bbbba,cccca… şeklinde kafiyelenir.
• 4-8 bent arasında yazılır.
• Konuları genellikle fanilik, tasavvuf gibi konulardır.
• Muhammes sayesinde farklı nazım şekilleri türetilmiştir:
• Tardiye
• Tahmis,
• Taştir

C. 1. a. TARDİYE

• Son dizelerin kendi aralarında kafiyeli olan muhammeslerdir.
• aaaab, ccccb, ddddb şeklinde kafiyelenir.

C. 1. b. TAHMİS

• Bir gazelin beyitlerinin önüne üç mısra daha eklenerek beşleme yapılmasıyla ortaya çıkan nazım şeklidir.
• (aaa)aa, (bbb)ba, (ccc)ca… şeklinde kafiyelenir.

C. 1. c. TAŞTİR 

• Bir gazelin beyitleri arasına üç mısra eklenerek oluşturulur.
• a(aaa)a, b(bbb)a, c(ccc)a… şeklinde kafiyelenir.

C. 2. TERKİBİBENT

• Beyitlerin bir araya gelerek bentleri oluşturmasıyla ortaya çıkan nazım şeklidir.
• 5-15 bent arasında yazılır.
• Her bent 5-10 beyitten oluşur.
  • Aa xa xa xa xa bb
  • Cc xc xc xc xc dd
  • Ee xf xf xf xf gg
• Bentlerin sonundaki beyitlere vasıta beyti denir ve vasıta beyti her bendin sonunda değişir.
• Eleştiri, toplumsal konular, felsefik içerik şeklinde yazılır.
• Mersiyelerin çoğu terkibibent şeklinde karşımıza çıkar.
• Ziya Paşa, Bağdatlı Ruhi bu türün en önemli temsilcileridir.

C. 3. TERCİİBENT

• Terkibibent ile ortak özellikler gösteren bu nazım şekli vasıta beyti ve konu yönünden terkibibentten ayrılır.
• Terkbibentte vasıta beyti değişirken terciibentte vasıta beyti sabittir.
• Zıtlıklar, metafizik gibi konularda yazılır.
• Ziya Paşa ve Şeyh Galip bu türde karşımıza çıkar.

Hazırlayan: Melih Özdamar

Divan edebiyatı konusuna gitmek için tıklayınız.

İçeriklerimiz, pdf anlatımlar dahil, 5846 sayılı Fikir ve Sanat Eserleri Kanunu’nca korunmaktadır. Telif haklarının herhangi bir şekilde ihlali, başka yerlerde isimsiz yayımlanması, çeşitli kitap kaynaklarında izinsiz yer alması, içeriğin izinsiz kopyalanıp başka bir isimle tanıtılması vb. ile yapan kişi, kişiler veyahut kurumlar hakkında gerekli işlemler başlatılacaktır. 
 Türkçe ve Edebiyat yönetimi.