Efsane Nedir?
Efsane, terim olarak tüm Türk coğrafyasında benzer şekillerde kullanılmaktadır.
Bu terim, Türk coğrafyasında şu adları alır:
Rivayet, efsane > Uygur
Anız, engime, hikâyet > Kazakistan
Epsana, legenda, anız, anız-engime > Karakalpakistan
Efsane, rivayet > Özbekistan
Apsana, rovayat > Türkmenistan
Esatir, mif, efsane > Azerbaycan
Rivayet, legenda > Başkurdistan
Rivayet, legenda, ekiyet, beyt > Kazan Türkleri
Efsane > KKTC, Balkan, Kırım
Bu kelimenin aslı ise Farsçaya dayanır. "Fesane" kelimesinden üretilmiştir. Türkiye Türkçesinde bu terim, "söylence" adını da alır.
Efsane kelimesinin tanımı için Şükrü Elçin, "İnsanoğlunun tarih sahnesinde görüldüğü ilk devirlerden itibaren aynı coğrafya, muhit veya kavimler arasında doğup gelişen; zamanla inanç, âdet, an'ane ve merasimlerin teşekkülünde az çok rolü olan bir masaldır." tanımını yapmıştır.
Efsaneyi masallardan ayıran en temel nitelik "dinîlik ve inandırıcı"lıktır. Dinî efsaneler, velilerle ilgili efsaneler; menkıbe başlığı altında değerlenir. Menkıbeyi diğer türlerden ayıran özellik ise şahsa bağlılıktır.
- Efsaneler; şahıs, yer, olaylar hakkında anlatılır. Şahıslar hakkında anlatılan efsanelere menkıbe veya velilerle ilgili efsaneler denir. Mekânlarla ilgili efsaneler de bulunmaktadır. Geçmişte var olan birçok tarihî olay için de efsaneler türetilmiştir.
- Efsaneler, ne hakkında olursa olsun inandırıcı olmak zorundadır. İnandırıcılık yönüyle diğer halk anlatılarından ayrılır.
- Efsanelerde olağanüstülük şahıs ve olaylarda görülür. Başlangıçta normal bir insan olan kahramanımız zamanla kendini olağanüstülüğe taşır. Örneğin bir çoban olan Munzur Baba, bir göz açıp kapama süresince Kâbe'ye gidip gelebilmektedir.
- Efsanelerin belirli bir şekli yoktur. Bu yönüyle diğer anlatılardan ayrılır. Süsleme unsurları yer almadığı için yalındır.
- Efsaneler, gerçek olmamasına karşın gerçekmiş gibi kabul edilir.
- Zaman, geçmiş zamanla şimdiki zaman arasındadır. Günümüzde dahi efsaneler geçerli olmaktadır.
- Efsaneler, yaşadığımız dünyada geçmektedir.
- Efsanelerde geçen kutsallık, zamanla mekânı veya şahsi dokunulmaz yapar. Örneğin ağacın kutsal olması onun budanmasını dahi yasaklatmıştır.
- Efsanelerde millî unsurlar da yer alır. Milletlerarasılık özellikleri vardır.
- Efsaneler, genel olarak tek motif üzerine kurulur. Bu motif de şekil değiştirmedir. Dağa, taşa dönüşme, ad alma gibi unsurlar yer alır.
Efsanelerin Kökenleri
Efsane kökenleri arasında kabul görmüş görüşlerden bir tanesi de Raoul Rosiere'ye aittir.
Rosiere, efsane kökenlerini üç maddede toparlamıştır.
1. Kökenlerle ilgili kural
2. Birinin yerine diğerinin geçmesi kuralı
3. Adapte olabilme kuralı
Kökenlerle ilgili kural, tüm milletlerin benzer akıl yapısıyla doğrudan ilişkilidir. Bu ilişkide aynı motifler çeşitli milletler arasında ortaklık göstermektedir. Nitekim "aslana binip yılanı kamçı yapma" niteliği bu yöndedir.
Birinin yerine diğerinin geçmesi kuralı, kahramanların nitelik değişimi göstermesiyle alakalıdır. Kahramanın hatıraları zayıfladıkça halk, onların yerine ünü daha yaygın bir kahramanı tercih etmeye başlar. Aslan Bab ve Hoca Ahmet Yesevi'ye ait bir efsane, Türkiye'de Yunus Emre ve Tapduk Emre şeklini almıştır.
Adapte olabilme kuralı, efsanenin anlatıldığı yere göre nitelik kazanmasıdır. Nitekim yusufcuk kuşu, taraklı kuş, şanapipik kuşu buna örnektir.
Sayın Ali Berat Alptekin de üç ana başlığa dahil etmiştir kökeni:
1. Efsanelerin kaynağı dinîdir.
2. Efsanelerin kaynağı mitolojidir.
3. Efsaneler gerçek hayatın artıklarıdır.
Kaynak: ALPTEKİN, A. Berat (2014), "Efsane ve Motifleri Üzerine",Akçağ Yay., s.15-17.
İçeriklerimiz, pdf anlatımlar dahil, 5846 sayılı Fikir ve Sanat Eserleri Kanunu’nca korunmaktadır. Telif haklarının herhangi bir şekilde ihlali, başka yerlerde isimsiz yayımlanması, çeşitli kitap kaynaklarında izinsiz yer alması, içeriğin izinsiz kopyalanıp başka bir isimle tanıtılması vb. ile yapan kişi, kişiler veyahut kurumlar hakkında gerekli işlemler başlatılacaktır.
Türkçe ve Edebiyat yönetimi.