Cümle Türleri | PDF

CÜMLE TÜRLERİ

A. YÜKLEMİNİN TÜRÜNE GÖRE CÜMLELER

Bu cümleler, yükleminin isim soylu ya da fiil olmasıyla incelenir.

1. İSİM CÜMLELERİ

Yüklem isim ya da isim soylu bir kelimeden ya da kelime grubundan oluşuyorsa o cümle isim cümlesidir.

ÖRNEKLER

• Gönlünün duvarında hiç kimse yok.
• Surların çevresindeki handa, tatlı bir uykudaydık.
• Bu müzik, gördüğüm en harika müzikti.
• Oysa her şey istediğim gibiydi.
• İnsanlardı sevdiğini dile getirirken yalan söyleyen.
• Onun başardığı tek şey, üzülmektir.
• Bizi ümitsizliğe sevk etmesinin nedeniydi korkusu

2. FİİL CÜMLELERİ

Yüklemi, fiilden oluşan sözcüklerdir.

ÖRNEKLER

• Şehrime geldiğinde her virane bir saraya dönüşür.
• Bu yaptıklarını bir türlü aklım almıyordu.

UYARI
Ortak veya sesteş köklü kelimelere dikkat edilmelidir. Bu kelimelerin anlamları cümleye göre değişecektir.

• Yemekleri birbiri ardına tattı. (fiil cümlesi)
• Hiç kimsenin istemeyeceği bir tattı. (isim cümlesi)

Dikkat: Cümle, “değil” sözcüğü ile bitiyorsa o sözcüğün önündeki kelimenin türüne göre cümle türü belirlenir.

• Seni anlamıyor değilim. (fiil cümlesi)
• Sana hislerim yok değil. (isim cümlesi)

UYARI: -makta eki şimdiki zaman kipinin yerini tutarsa fiil cümlesi oluşturur. ÖSYM’nin bu konuyla ilgili çıkmış sorular bulunmaktadır ve bu cümleler fiil cümlesi alınmıştır.

• Babil versiyonunu içeren en eski tabletlerin MÖ ikinci bin yılın başında yazıldığı sanılmaktadır. (2015 KPSS – fiil cümlesi alındı.)

• Sümbülün verdiği cevap çiğdemin cevabına karşılık gelmektedir. (2016 YGS – fiil cümlesi alındı.)

B. YÜKLEMİNİN YERİNE GÖRE CÜMLELER

1. KURALLI CÜMLELER

Yüklemi cümlenin sonunda bulunan cümlelerdir. Yüklemin ana ögesi de cümlenin sonunda bulun-malıdır.

ÖRNEKLER

• Zihninin ona sunduğu hediyeleri umarsızca bir bir harcıyordu.
• Bütün hatalarımı bugünlerde terk etmişim.
• Tüm dertlerini yazar, bir huzursuzluk üzerine inşa eder.
• Bu kent, insanları bir daha geri dönmemek üzere terk etmiş, zavallı ve ucube bir kentti.

2. DEVRİK CÜMLELER

Yüklemi başta ya da ortada bulunan cümlelerdir.

ÖRNEKLER

• Türkü söyler içimdeki yalnız çocuk.
• Resmini çiziyordu her gün rüyalar görerek.
• Bir kömür dumanıyla tütsülenir akşamlarım.

3. EKSİLTİLİ CÜMLELER

Yüklemi bulunmayan, herhangi bir sonuca bağlanmamış cümlelerdir.

ÖRNEKLER

• Uçan kuşlar, martılar…
• Ah şu an aklımdan geçen denizler, hüzünler…
• Şu şehrin ardında saklanan bir nehir…

C. ANLAMLARINA GÖRE CÜMLELER

1. OLUMLU CÜMLE

Yüklemin bildirdiği işin gerçekleştiği veya gerçekleşeceği cümlelerdir.

ÖRNEKLER

• Şişelere deniz koy, gemiler batsın boğazımıza.
• Hava, bir şehirlinin sürekli isteyeceği bir yapıdaydı.
• Mümkündü bir anda zihninden geçenleri sıraya koyması.

DİKKAT:

Cümledeki yüklemin iyi ya da kötü olması o cümlenin olumlu olup olmamasına etki edemez. Değer yargılarına göre cümlenin olumlu ya da olumsuz olması önem arz etmez.

• Adamı bir kaplan çok feci şekilde öldürmüştü.
• Fikirleri sorunluydu onun.

Bu iki cümle de anlamına göre olumlu cümledir çünkü yüklemlerde geçen ifadeler gerçekleşmiştir.

2. OLUMSUZ CÜMLE

Yüklemin bildirdiği işin gerçekleşmediği, gerçekleşmeyeceği anlamına gelen cümlelerdir.
Yüklemde “yok, değil, -sız, -siz, -ma, -me” bulunu-lur.

ÖRNEKLER

• Bu cümleler hiç de başarılı değildi.
• Beklemem sensiz geçen günlerin geri gelmesini.
• Bu güler yüzlü insan ben değilim.
• Sana karşı artık hislerim yoktu.

➤ BİÇİMCE OLUMLU ANLAMCA OLUMSUZ CÜMLELER
Bu cümlelerin yükleminde olumsuzluk bildiren hiçbir ifade bulunmaz. Ancak anlam olarak işin olmadığı, olmayacağı anlaşılır.
“Ne…ne” tekrarlı bağlacıyla veya soru yoluyla oluşturulur.

ÖRNEKLER

• Ne hasta bekler sabahı
  Ne taze ölüyü mezar
  Ne de şeytan bir günahı
  Seni beklediğim kadar.

Görüntü olarak hiçbir olumsuzluk bildiren ifade yer almasa da anlam olarak kimse beklemez anlamı çıktığı için biçimce olumlu, anlamca olumsuz bir cümledir.

• Bu sözleri ben sana söyler miyim hiç?

Cümledeki yargıda olumsuzluk bildiren bir ifade yer almadığı için biçimce olumludur ancak söylemem anlamı çıktığı için anlamca olumsuzdur.

• Dünya bu kadar meraka, heyecana değer mi?

Cümleden değmez anlamı çıkacağı için biçimce olumlu, anlamca olumsuzdur.

➤ BİÇİMCE OLUMSUZ ANLAMCA OLUMLU CÜMLELER
İki olumsuzluk, sonuç olarak olumlu bir ifade ortaya koyar. Şekil olarak olumsuzdur ancak an-lam bakımından olumludur.

ÖRNEKLER

• Sana karşı kötü söylemleri yok değildi.

Bu cümlede yok ve değil ifadeleri biçimce olumsuzluk oluşturur. Cümlenin anlamına bakıldığı zaman vardı anlamı çıkar. Bundan ötürü de anlamca olumludur.

• Soruların basit olacağı bilinmiyor değildi.

Bilinmiyor sözcüğü ile değil sözcüğü bir araya getirildiğinde ortaya biliniyor anlamı çıkacağından bu cümle biçimce olumsuz, anlamca olumlu bir cümledir.

3. SORU CÜMLELERİ

Soru anlamı taşıyan cümlelerdir.

ÖRNEKLER

• Şu köyün delisi kimdi acaba?
• Kim açar kapımı bad-ı sabadan gayrı?
• Şakaklarıma kar mı yağdı, ne var?

4. ÜNLEM CÜMLELERİ

Duygu, düşünce bildiren ifadelerdir.

ÖRNEKLER

• Şimdi yaktım çıranı!
• Şşt, sus bakayım sen!
• Eyvah, kimse kalmadı benimle!

D. YAPILARINA GÖRE CÜMLELER

1. BASİT CÜMLE

Tek yüklemden oluşan, içeriğinde yan cümle barındırmayan cümlelerdir.

ÖRNEKLER

• Hiçbir zafer, amaç değildir.
• Sana her şey fedadır bu memlekette.
• Galatasaray, başarıdan hiçbir zaman vazgeçmez.
• Umudun adını sen koyacaksın bu gece.

2. BİRLEŞİK CÜMLELER

Bir yan cümle ile kurulan cümlelerdir. Yan cümleler şu yollarla kurulur:
1. Fiilimsi ile
2. -se şart eki ile
3. Alıntı cümle ile
4. Ki Bağlacı ile

➤ YAN CÜMLE NEDİR?
Türkçede yüklemler temel yargıdır. Bu temel yargının dışında yan yargılar bulunmaktadır. Bunlara yan cümle denir. Yan cümleler belirli istisnalar haricinde temel yargıdan önce gelir.

• Gören kalp, insanın vazgeçilmezidir.
         Yan cümle      Temel cümle

• Ben, bu anlattığın şeyleri bir daha duymayacağım.
         Yan cümle                          Temel cümle

• Bir daha böyle kötü davranırsa ona acımam.
  Yan cümle                   Temel cümle
  
  
• “İstikbal, göklerdedir.” der Atatürk.
          Yan cümle             Temel cümle

2. A. GİRİŞİK BİRLEŞİK CÜMLE
Yan cümlesi fiilimsi ile kurulan cümledir. Fiilimsi sayısı kadar yan cümle yer alır.

ÖRNEKLER

• Galatasaray’ın kazanması, büyük bir umuttur bize.
         Yan cümle
  
  
• Beni üzdüğünden işleri bir türlü rast gitmiyor.
      Yan cümle
  
  
• Bize yalan söyleyenler, acı çekecektir elbet.
        Yan cümle

NOT: Fiilimsiler; MEB, TEOG ve ÖSYM sorularına göre fiilimsiler yüklemde ana öge dışında yer alırsa da birleşik cümle oluşturabilir. Aşağıda verilen cümleler çıkmış sorulardan alınmıştır ve birleşik cümle olarak kabul görmüştür.

• Stebin esas bitkisi, kökleri derine inmiş kurakçıl otlardır. 

Bu cümlede otlardır, yüklemin ana ögesidir. “Kökleri derine inmiş” kısmı, yüklemin sıfatıdır. TEOG sorusunda bu cümle birleşik alınmıştır çünkü fiilimsi ana ögenin dışında kalmıştır.

• Bihruz Bey yarım yamalak bir öğrenim görmüş bir gençtir.

 Bu cümle, 93 ÖYS sorusudur. Bu soruya göre yüklem, “yarım yamalak bir öğrenim görmüş bir gençtir.” kısmıdır. Yüklemin ana ögesi “gençtir” ifadesidir. Bu ana ögenin dışında kalan “yarım yamalak bir öğrenim görmüş” ifadesinde fiilimsi bulunur. ÖSYM bu cümleyi birleşik cümle kabul etmiştir. 

• Sen kaçan bir ceylansın dağda.
• Ben peşinde düşmüş bir canavarım.

Bu iki cümle de ODSGM testlerinde yer almakta ve yukarıdaki cümlelerle aynı mantıkta birleşik cümle alınmaktadır.

2. B. ŞART BİRLEŞİK CÜMLE
Yan cümlesi şart ekiyle kurulan cümlelerdir.

ÖRNEKLER

• Bir millet sanattan ve sanatkârdan mahrumsa tam hayata malik olamaz.
                                    Yan cümle

• Bu toprağı terk edersem üzülürüm günlerime.
           Yan cümle

2. C. İÇ İÇE BİRLEŞİK CÜMLE
Yan cümlesi alıntı cümleyle oluşturulmuş cümlelerdir.

ÖRNEKLER

• O gün bana “Seni istemiyorum artık.” dedi.
                               Yan cümle

• Pazardan satıcılar “Şeker bu karpuzlar.” şeklinde bağırıyordu.
                                       Yan cümle
  
  
• “En uzun yola bir adım atarak başlanır.” denmiş.
                Yan cümle

2. D. Kİ’Lİ BİRLEŞİK CÜMLE
Bağlaçla oluşturulan tek birleşik cümledir. Tartışmalı bir cümle türüdür. Ki’nin bulunduğu cümlelerde Türkçenin doğal yapısına aykırı olarak önce temel cümle, sonra yan cümle gelmektedir. Türkçeye uygun bir yapıya dönüştürüldüğünde “ki” bağlacının yerini bir fiilimsi alır. Bu nedenle birleşik cümleye dâhil edilmiştir.

• Hiçbir zaman hatırımızdan çıkmasın ki Cumhuriyet; sizden fikri hür, vicdanı hür nesiller ister.               Temel cümle                                                   Yan cümle

Bu cümle yapısı Türkçeye uygun bir hâle getirildiğinde şöyle bir sonuç ortaya çıkacaktır:
Cumhuriyetin sizden fikri hür, vicdanı hür nesiller istediği, hiçbir zaman hatırımızdan çıkmasın.
Görüldüğü gibi “ki” bağlacının yerini fiilimsi tuttu ve yan cümle, temel cümleden önce geldi. Bu nedenle ki’li cümle, birleşik cümleye alındı.

• Gördüm ki beni hiç hatırlamamışsın.
                 Yan cümle

Bu ifadeyi Türkçeye uygun bir hâle getirdiğimizde karşımıza çıkan ifade şu olacaktır:

• Beni hiç hatırlamadığını gördüm.
          Yan cümle

Bazı kaynaklarda “mi”li birleşik cümle ifadesi de geçmektedir. Bu cümle türü de ki ile aynı mantıktadır. “mi” zarf-fiil ile benzer anlam katınca birleşik cümle oluşturur.

• Güldü mü cenazeye benzerdi.
• Gülünce cenazeye benzerdi.

3. SIRALI CÜMLE

En az iki yüklemden oluşmuş ve yüklemleri virgül ya da noktalı virgülle ayrılmış olan cümlelerdir.

ÖRNEKLER

• Önce ardına bakıyor, kimse olmayınca da gülümsüyordu.
• Geldim, gördüm, yendim.
• Huzur, birçok insanın aradığı şeydir; bulmak istemediği şey değildir.
• Falcao topu aldı, Feghouli’ye bıraktı.

Not: Sıralı cümlelerde öge ortaklı varsa buna bağımlı sıralı cümle, yoksa bağımsız sıralı cümle denir.

• Her dert, bir gün bitecektir; bir gece unutulacaktır.
          Özne       ZT     Yüklem        ZT      Yüklem

Bu cümlede öge sıralaması altı çizili şekilde verildiği gibidir. Bitecektir ve unutulacaktır ifadesinin ortak ögesi öznedir. Yani bu cümle için “öznesi ortak bağımlı sıralı cümle” denebilir.

• Acılar bir bir geçiyor, artık mutluluk bizi bekliyor.
          Özne    ZT     Yüklem    ZT      Özne   N  Yüklem

Bu örnek cümlede de görüldüğü gibi hiçbir öge ortaklığı bulunmamaktadır. Bu nedenden ötürü bu cümleye “bağımsız sıralı cümle” olacaktır.

4. BAĞLI CÜMLE

En az iki yüklemden oluşmuş, yüklemleri bağlaçlarla bağlanmış cümlelerdir.

ÖRNEKLER

• Ne sen sor ne ben söyleyeyim.
• Hem beni bir daha aramayacağını söylüyorsun hem de sürekli arıyorsun.
• İnsanoğlu çok vefasızdır çünkü başka insanlar, onlar için araçtır.
• Bu konuyu bir daha anlat ya da alacağın notu şimdiden düşünmeye başla.

Not: Sıralı cümlelerde olduğu gibi bağlı cümlelerde de öge ortaklığı söz konusu olursa bu cümlelere bağımlı bağlı cümle, öge ortaklığı söz konusu olmazsa bağımsız bağlı cümle denir.

UYARI: Eğer bir cümle, iki yüklemden meydana gelmişse o cümle içerisinde fiilimsi, şart eki, alıntı cümle bulunması bir şeyi ifade etmez. Bu cümleler artık sıralı veya bağlı cümlelerdir.
Kısacası şöyle bir sıralama yapabiliriz:
Basit cümle < Birleşik cümle < Sıralı/ Bağlı cümle

Hazırlayan: Melih ÖZDAMAR

Bu uyarı bildirim kutusudur

İçeriklerimiz, pdf anlatımlar dahil, 5846 sayılı Fikir ve Sanat Eserleri Kanunu’nca korunmaktadır. Telif haklarının herhangi bir şekilde ihlali, başka yerlerde isimsiz yayımlanması, çeşitli kitap kaynaklarında izinsiz yer alması, içeriğin izinsiz kopyalanıp başka bir isimle tanıtılması vb. ile yapan kişi, kişiler veyahut kurumlar hakkında gerekli işlemler başlatılacaktır. 
 Türkçe ve Edebiyat yönetimi.