İslamiyet Öncesi Türk Edebiyatı Sözlü ve Yazılı Dönem | PDF

İslamiyet öncesi Türk edebiyatı, tarihin karanlık devirlerinden İslamiyet’in kabulüne kadar olan süreçtir. Bu dönemde esas olan Türk kültürüdür. 

• Tek tanrı inancı hâkimdir.
• Gök Tengri’ye inanılır. 
• Yönetme gücü, Tanrı tarafından han, hakan, kağanlara verilmiştir. 
• Bu anlayış, Türklerde kut anlayışını oluşturmuştur. 
• Böylelikle yöneticiler, din ve kültür ile halkı yönetmiştir.

İslamiyet öncesi Türk edebiyatında şairler, kopuz eşliğinde şiir okur
Bu şairlere topluluklara göre şu adlar verilir: 
Altay: Kam 
Kırgız: Baksı 
Yakut: Oyun 
Tonguz: Şaman 
Oğuz: Ozan

Türk edebiyatının ilk şairleri arasında Aprın Çor Tigin, Kül Tarkan, Çuçu yer alır. 

• Bu şairler arasından sadece Aprın Çor Tigin’in şiiri tespit edilebildiği için Aprın Çor Tigin, Türk edebiyatının ilk şairi olarak kabul görmektedir
• Şairin şiirlerinden biri “Ey Sevgili, Sevgiliye/ Bir Aşk Şiiri" adlı şiiridir

Yaruk tengriler
Yarlıkazunın 
Yavaşım birle 
Yakışıpan ardılmalım

• Türk edebiyatının ilk yazarı olarak da Yollug Tigin kabul görmektedir. 
• NOT: Bazı kaynaklarda Tonyukuk adı kabul görmektedir. 
• Ölen kişinin ardından yazılan ve kişinin yaşarken yaptığı iyilikleri, güzellikleri anlatan taşlara bengü taş (sonsuzluğa giden taş) adı verilir.

A. Genel Özellikler

İslamiyet öncesi Türk edebiyatı ürünleri sözlü ve yazılı olmak üzere iki başlık altında incelenir. Koşuk, sagu, sav, destan; Göktürk Abideleri ve Uygur metinleri bu dönemin ürünlerindendir. 

• Bu dönemde İslamiyet ile henüz tanışılmamıştır. 
• Dil, yabancı etkilerden uzak, saf Türkçe bir dildir. 
• Arapça ve Farsça etkisi yoktur. 
• Anlaşılır bir dil esastır. 
• Bu dönem ürünleri ilk olarak dinî törenlerde ortaya çıkmış, din dışı nitelikleri sonradan edinmiştir. 
• Ürünler, sözlü ve ulusal nitelik taşır. 
• Millî ölçü: Hece 
• Millî birim: Dörtlük 
• Millî uyak: Yarım uyak tercih edilmiştir. 
• Bu dönemde Türkler, göçebe bir kültürden gelmektedir. 
• Benzetmeler, gerçek hayattan yola çıkılarak oluşturulur ve basit benzetmelerdir. 
• Aşk, doğa, kahramanlık üzerine eserler yazılır. 
• Anonim olma niteliği taşırlar. 
• Bu dönem ürünlerine yönelik en eski kaynağımız Divan-ı Lugat’it Türk’tür. 
• Bu dönemde törenler öne çıkar:
• Sığır Törenleri
• Bu törenler, av törenleridir. 
• Sürek avlarından önce avların bereketli geçmesi amacıyla yapılır. 
• Avcılıkta başarılı olanlar övülmüştür.
• Şölenler (Şeylanlar)
• Dinsel ziyafet törenleridir. 
• Zamanla dinsel olmaktan uzaklaşmıştır. 
• Bu törenlerde totem olarak seçilen avlar kurban edilir. 
• Halk, boy beyleri, hep birlikte yer ve içer. 
• Kopuz eşliğinde koşuklar okunur. 
• Yazılı kaynaklarda ve Dede Korkut’ta bu şölenlere bolca yer verilmiştir.
• Yuğ (Cenaze) Törenleri
• Ölen kişilerin cenaze törenleridir. 
• Bu törenlerde sagu denen şiirler, kopuz eşliğinde okunmuştur. 
• Sığıtçı denen ağıt yakan kişiler vardır.

Bu dönem şairlerinin diğer nitelikleri şunlardır:
2. Din adamlığı
3. Müzisyenlik
4. Büyücülük

Destan Dönemi Özellikleri

Tüm dünyada destanların ortaya çıkmaya başladığı dönemdir. Destanlar, ulusal kimliklerin ortaya çıkmasıyla oluşmuştur. Bu dönemde mitler yer almaktadır. 

MİT NEDİR? 

Toplum içinde bilinmeyen zamanlarda doğan, yayılan; dünyanın yaratılışı, insan veya diğer canlıların var oluşu hakkında toplumun ortak inancını ortaya koyan anlatılardır. 

MİTOLOJİ NEDİR? 

Mitleri tüm yönleriyle araştırıp inceleyen, başka kültürlerle kıyaslayan bilim dalıdır. 

Destan Nedir, Özellikleri Nelerdir?

Bir toplumu derinden etkileyen savaş, kıtlık, göç, deprem gibi olayların sonucunda ortaya çıkmış anlatılara destan adı verilir.

• Bütün destanlarımızın ilk şekli manzumdur.
• Hiçbir destanımız tümüyle manzum şekilde yazıya geçirilememiştir.
• Çin, İran, Arap kaynakları sayesinde destan parçalarına ulaşabilmekteyiz.
• Destanlar, millî nitelik gösterirler.
• Millî ölçü, millî birim tercih edilir. (Hece ve dörtlük)
• 7, 8, 11’ li ölçü kullanılır.
• Dil yalın ve açıktır.
• Destanlar, olay çevresinde oluşan bir tür-dür.
• Olağanüstü kişi, durum ve olaylar görülür.
• Epik anlatım söz konusudur.
• Dörtlük sınırı yoktur.
• Oluşumlarına devam eder.
• Ağızdan ağıza aktarılır.

Destanlar, üç aşamadan meydana gelir:

1. DOĞUŞ (ÇEKİRDEK)
Destanın konusunu teşkil eden olayın meydana geldiği, anlatılmaya başlandığı dönemdir.
2. YAYILMA
Destanın halk arasında yayılmaya başladığı, varyantlaşmanın görüldüğü dönemdir.
3. TOPLAMA (DERLEME)
Halk arasında oluşan bir destanın, şair tarafından düzyazıya geçirildiği dönemdir.

NOT: İslamiyet öncesi Türk destanları, üçüncü aşamaya varamamıştır. Bunun sebebi göçebe kültürde yaşandığı için sözlü geleneğin yaygın olmasıdır. Yapay destanlar ise sadece birinci aşamadadır. Çünkü olay gerçekleştiği gibi yazıya aktarılır ve yazanı bellidir.

Destan ve masal arasındaki en belirgin fark, millîliktir. Destanlar millî nitelik taşırken masallar ise evrensel özellikler barındırır.

Hazırlayan: Melih ÖZDAMAR

İslamiyet Öncesi Türk Edebiyatı testini online çözmek için tıklayın.

İçeriklerimiz, pdf anlatımlar dahil, 5846 sayılı Fikir ve Sanat Eserleri Kanunu’nca korunmaktadır. Telif haklarının herhangi bir şekilde ihlali, başka yerlerde isimsiz yayımlanması, çeşitli kitap kaynaklarında izinsiz yer alması, içeriğin izinsiz kopyalanıp başka bir isimle tanıtılması vb. ile yapan kişi, kişiler veyahut kurumlar hakkında gerekli işlemler başlatılacaktır. 
 Türkçe ve Edebiyat yönetimi.