Fiiller, Fiilde Kip, Fiilde Yapı | PDF

İş, kılış, hareket bildiren kelimelere “eylem” adı verilmektedir. Her eylem, içerdiği anlama göre ayrı başlıklar altında incelenir. Anlamlarına göre fiilleri iş/kılış, durum, oluş fiilleri olarak 3 ayrı başlıkta inceleyebiliriz.

A. Anlamına Göre Fiiller

İŞ/ KILIŞ FİİLLERİ

Eylemin bildirdiği işten etkilenen bir nesnenin bulunabildiği fiillerdir. Kısacası nesne alabilen fiiller olarak değerlendirilebilir.

NOT: İş-kılış fiilleri nesne alabildikleri için geçişli fiil olarak da karşımıza çıkar. Bu nedenle “onu” kelimesini kabul etmektedir. 

ÖRNEKLER

• Bu koca araçlar yolları tıkamış.
• Tüm fidanları o dikmiş bu bahçeye.

Örneklerde tıka- ve dik- eylemleri “onu” kelimelerini kabul ettikleri için geçişlidir ve bu da onların iş-kılış fili olduğuna işarettir.

DURUM/TASVİR FİİLLERİ

Durum fiilleri, iş-kılış fiillerinin aksine işten etkilenen bir nesne bulundurmazlar. Geçişsiz fiil olarak da karşımıza çıkan durum fiillerinde genellikle takınılan bir tavır veya durağanlık söz konusudur. Cümlenin öznesinin iradesi söz konusudur.

Eylemin bildirdiği işten etkilenen bir nesnenin bulunabildiği fiillerdir. Kısacası nesne alabilen fiiller olarak değerlendirilebilir.

NOT: Durum fiilleri, geçişsiz fiil oldukları için “onu” kelimesini kabul etmezler. 

ÖRNEKLER

• Söylediklerini duyunca çok şaşırmış olanlara.
• Bir daha geçmişe dönemedi o günden sonra.

Örneklerde şaşır- ve döneme- eylemleri “onu” kelimesini kabul etmez ve bir özne iradesi söz konusudur. Bu nedenle durum fiili olarak adlandırılır.

OLUŞ FİİLLERİ

Eylemin hiçbir şekilde nesne alamadığı ve doğal süreç içinde kendiliğinden olma anlamı kattığı, özne iradesinin söz konusu olmadığı fiillerdir.

NOT: Oluş fillleri, durum fiilleri gibi nesne alamaz. Yani “onu” kelimesini kabul etmez. Durum fiili ile aralarındaki en temel fark, özne iradesinin bulunmamasıdır. Yani kendiliğinden gerçekleşme durumu söz konusudur. 

ÖRNEKLER

• Zavallı bir annenin ellerinde büyüdüm ben.
• Çeşitli korkular beliriverdi gözünün önünde.

B. ÇEKİMLİ FİİL NEDİR?

Kip ve şahıs eki alan tüm fiiller çekimli fiil olarak kabul görür. Kısacası fiil sayısı kadar çekimli fiil bulunmaktadır.

KİPLER

Türkçede kipler iki başlık altında incelenir.

1. Haber/ Bildirme/ Zaman Kipleri
2. Dilek/ Tasarlama Kipleri

HABER/BİLDİRME/ZAMAN KİPLERİ

1. GEÇMİŞ ZAMAN KİPLERİ

Bu kiplerin gerçekleştiği fiillerde eylem, söylenmeden evvel gerçekleşmiştir.

A. GÖRÜLEN/TANIK OLUNAN GEÇMİŞ ZAMAN

Söylenmeden evvel gerçekleşen eyleme tanık olunma anlamı katmaktadır.

-dı, -di, -du, -dü (-tı, -ti…) ekleriyle kurulur. 

ÖRNEKLER

• Dün gece seni aradım sahillerde.
• Kurşun gözlerden kaçamadı o gece.
  
  

B. DUYULAN/ ÖĞRENİLEN GEÇMİŞ ZAMAN

Söylenmeden evvel gerçekleştirilen eylem, başkasından öğrenilmiştir.

-mış, -miş, -muş, -müş ekleriyle oluşturulur.

ÖRNEKLER

• Tüm şarkıları dinlemişim orada ona göre.
• Sessizce uzaklaşmışım insanlardan.
  
  

2. ŞİMDİKİ ZAMAN KİPLERİ

Eylemin söylenildiği anda gerçekleştirildiğine dair bilgi veren kip ekidir. 

-yor/mekte ekleriyle kurulur.

ÖRNEKLER

• Bu köy çok uzaklardan da görünüyor.
• Dönüyorum eski günlerimin hatırına.
• Üzmüyor musun şimdi sen onu artık?

NOT: -mekte eki, yerine -yor ekini alınca kip eki görevi üstlenir ve fiil cümlesi oluşturur. ÖSYM’de buna yönelik üç ayrı soru bulunmaktadır. 

• Bu adam, çay içmekte pek mahirdir.

Bu örnekte -mekte eki kip eki değildir. Çünkü yerine -yor ekini kabul etmez. Bu nedenden ötürü -mek isim-fiil eki ve -de ekini barındırmaktadır.

• İnce ince dizginlemekteyim dertlerimi.

Bu örnekte -mekte eki kip eki görevindedir. -yor ekini yerine kabul etmektedir.

3. GELECEK ZAMAN KİPİ

Eylem, söylendikten sonra gerçekleştirilecektir.

-ecek/-acak ekleriyle kurulur.

ÖRNEKLER

• Onu görünce çok mutlu olacaksın.
• Şarkılarda bir daha seni anlatmayacağım.
  
  

4. GENİŞ ZAMAN KİPİ

Eylem, geniş bir zaman diliminde gerçekleşmektedir. 

Aynı zamanda sürekli yapma anlamı vardır.

-r (-er,-ar,-ır-,ir…) ekleriyle kurulur

ÖRNEKLER

• Ben bunlara her zaman kızarım.
• Geçer sene başlarında martılar buradan.

NOT: Geniş zaman eki olan -r eki ile fiilden fiil yapan ek -r karıştırılmamalıdır. Fiilden fiil yapan ek, her zaman yapma anlamı katmaz. 

ÖRNEKLER

• Tüm defterlerin yapraklarını kopar.

Bu örnekte -ar eki, kopmak fiilinden koparmak yani zorla yapmak anlamı katmıştır. Burada emir kipi söz konusu olduğundan geniş zaman kipi sayılmaz. Yapım eki görevindedir.

• Her sene, burada fırtınalar kopar.

Bu örnekte ise zorla yapma anlamı bulunmaz. Burada sürekli tekrar eden bir duruma örnek verilmiştir. Bu nedenle geniş zaman kipidir. Çekim eki görevindedir. 

NOT: Özel bir soru tipinde geniş zaman eki olan -r’nin olumsuzu -mez, -maz olarak karşımıza çıkar. Diğer kiplerin aksine burada kip eki değişim gösterir. Diğer kiplerde önce olumsuzluk eki sonra kip eki gelirken geniş zaman kipinde doğrudan -me, -mez kip ekinin yerini alır.

ÖRNEKLER

• Sürekli buralara gelirim ben.
• Bir daha buralara gelmem ben.

Örneklerde görüldüğü gibi -me olumsuzluk eki, kip ekinin yerini doğrudan almıştır.

DİLEK/ TASARLAMA KİPLERİ

1. DİLEK/ ŞART KİPİ

Kullanıldığı cümleye göre dilek ya da şart anlamı katar.

-se, -sa ekleriyle oluşturulur.

ÖRNEKLER

• Keşke o kentte ben de olsam.
• Dünya tersine dönse vazgeçmem.
• Bir daha seni görmesem keşke.
  
  

2. GEREKLİLİK KİPİ

Zorunluluk ya da ihtimal anlamı katan bir kiptir.

-meli/-malı ekleriyle kurulur.

ÖRNEKLER

• Kimse bu yaptıklarımızı bilmemeli.
• Saate bakılırsa hoca soruları çözmüş olmalı.

3. İSTEK KİPİ

Bir şeyi isteme anlamı katan ektir.

-e, -a ekleriyle kurulur.

NOT: Kimi kaynaklarda istek kipi, şahıs ekleriyle birlikte verilir. Örneğin “gideyim” kelimesindeki “-e” eki bazı kaynaklarda bütün olarak alınır ve “-eyim” şeklinde verilir. Ancak en doğrusu “-e” ekinin tek verilmesidir. 

ÖRNEKLER

• Biraz da şu tarafa yürüyeyim.
• Bir daha seni aramayayım ben.

4. EMİR KİPİ

Diğer kiplerin aksine, burada kip eki sadece anlamsal olarak varlığını sürdürür.

Birinci tekil ve birinci çoğul emir kipi bulunmamaktadır. Bunun sebebi kişinin kendine emir verememesidir. Emir verirken karşısındaki kişiye göre konuşulur.

ÖRNEKLER

• Şu suyu boşa harcama artık.
• Çabuk buraya gel.

NOT: Emir kiplerinde diğer kiplerin aksine üçüncü tekil şahıs eki bulunur. Örneğin görülen geçmiş zaman kipinin üçüncü tekil şahıs çekimi “geldi”dir. Burada şahıs eki bulunmaz. Ancak emir kipinde aksi bir şekilde “gelsin” çekimi bulunur. Bu da özel bir soru tipine işarettir. 

ŞAHIS EKLERİ

Eylemin kim tarafından gerçekleştiğini bildiren eklerdir. Genellikle kip eklerinden sonra gelerek eylemi yapan kişiyi gösterir. 

Bu ekler, fiil çekim eki olarak görev yapar.

1. Geldim             1. Geldik

2. Geldin          2. Geldiniz

3. Geldi                3. Geldiler

NOT: Şahıs ekleri ile iyelik ekleri karıştırılmamalıdır. İyelik ekleri, varlığın kime ait olduğunu gösterir ve fiil dışındaki tüm kelimelerde yer alır. 

ÖRNEKLER

• Kitabım kaybolmuştu dün.

Bu örnekte belirtilen -ım eki isimde bulunduğu için şahıs eki kabul edilemez. Kitabın birine ait olduğunu gösterdiği için 1. tekil iyelik eki görevindedir.

• Yemeği birazdan hazırlayacağım ben.

Örnekte gösterilen -ım eki ise eylemi kimin yaptığını gösterdiği ve fiilde bulunduğu için 1. tekil şahıs eki görevindedir.

FİİLLERDE ANLAM/KİP/ZAMAN KAYMASI

Bir kipin kendi anlamının dışında kullanılması sonucu ortaya çıkan durumdur. Özel sorulara sahiptir.

ÖRNEKLER

• Birazdan yola çıkıyor arkadaşım.

Örnekte görüldüğü gibi şimdiki zaman kipi olan -yor eki kullanılmıştır ancak gelecek zaman söz konusudur. Bu da kipin kendi anlamının dışına çıkması demektir.

• Fatih Sultan Mehmet, tüm planlarını o gece yaptı.

Bu örnekte ise olayların yaşandığı zaman anlatılırken tanık olunan geçmiş zaman kullanılmıştır. Oysa bunun yerine öğrenilen geçmiş zaman, -miş, kullanılmalıydı. 

NOT: Bu bir anlatım bozukluğu değildir.

C. ÇEKİMİNE GÖRE FİİLLER

BASİT ÇEKİMLİ/ ZAMANLI FİİLLER

Fiilin kip ekinden sonra ek fiil almamış hâlidir. Yani kısa ve basit bir mantıkla tek bir kip eki yer alır.

ÖRNEKLER

• Gitti, cancağızım gitti.
• Beni burada arama anne.
• Tüm hayatını işte tam burada kaybetti.

NOT: Bir kelimenin yapısı ile çekimi aynı şey değildir. Örneğin bir kelime birleşik yapılı, basit çe-kimli olabilir. Misalen yukarıda “kaybetti” kelime-si yapı bakımından birleşiktir. Ancak “kayıp + et - di” çözümüne sahiptir. Yani ek fiil almamış, bir kip ekine, -di, sahiptir. Bu da onu çekimine göre basit yapar. Yani bu kelime yapısına göre birleşik, çeki-mine göre basittir. Yayınevleri bu kelimeyi “basit çekimli birleşik fiil” şeklinde sorabilir.

BİRLEŞİK ÇEKİMLİ/ZAMANLI FİİLLER

Basit çekimli fiilin bir ek fiil alarak birleşik çekimli olması durumudur.

Birleşik çekimli fiiller, kendi içerisinde üç başlıkta incelenir:

1. Hikâye birleşik zaman (idi)
2. Rivayet birleşik zaman (imiş)
3. Şart birleşik zaman (ise)

Birleşik çekim, ek fiilin bir göreviyle oluşur. 

1. HİKÂYE BİRLEŞİK ZAMAN

Herhangi bir fiilin, kip ekinden sonra -idi ek fiilini almasıyla oluşur.

Ek fiil olan -idi, ayrı da yazılabilir.

ÖRNEKLER

• Son zamanların en güzel dizisini seyrediyordu.
• Geçmişti aklından artık tüm sözleri.

2. RİVAYET BİRLEŞİK ZAMAN

Herhangi bir fiilin, kip ekinden sonra -imiş ek fiilini almasıyla oluşur.

ÖRNEKLER

• Akşam yemeğini kimse olmadan yiyecekmiş.
• O da senin tüm dediklerini yapsaymış.

3. ŞART BİRLEŞİK ZAMAN

Herhangi bir fiilin kip ekinden sonra ise ek fiilini almasıyla oluşur.

• Genel olarak yan cümle oluşturabilir. Bu nedenle cümlenin ortasında yer alabilir.

ÖRNEKLER

• Arabayı bu kadar hızlı sürmüşse başına işin gelmesi gayet normal.
• Tüm dünyayı dize getiriyorsa bu ülke, elbette düşmanı çok olacak.

NOT: Ek eylemin geniş zamanı olarak adlandırılan  -dır eki asla birleşik zamanlı/ çekimli yapmaz.

D. FİİLDE YAPI

Fiiller, yapı olarak diğer türler gibi üç başlık altında incelenir ancak birleşik fiiller başlığı altında üç ayrı tür bulunmaktadır. Bu bölümü dikkatle incelemeniz, tüm soruları çözmenizde faydalı olacaktır.

BASİT YAPILI FİİLLER

En az iki kelimeden oluşmamış, yapım eki almamış sözcüklerdir. Çekim eki alabilirler.

ÖRNEKLER

• Çok korktum seni göremeyeceğim diye.
• O, bu kenti çok sevmiş sen gidince.

NOT: Basit yapılı ile basit çekimli/ zamanlı aynı şey değildir. Yapı, kelimenin yapım eki alıp almaması veya iki kelimeden oluşup oluşmaması ile ilgiliyken basit çekimli/ zamanlı fiil kip ekinin ek fiil alıp almamasıyla ilgilidir.

TÜREMİŞ YAPILI FİİLLER

En az bir yapım eki almış, iki kelimeden oluşmamış fiillerdir. Kelimenin kökünün ne olduğunun hiçbir önemi yoktur. Kelimenin son hâlinin fiil olması gerekmektedir.

ÖRNEKLER

• Susadım senden gelecek bir parça duyguya.
• Tüm gücüyle kapıyı parçaladı o akşam.
• Bu tavrını sinsice sürdürdü.

BİRLEŞİK YAPILI FİİLLER

Birleşik yapılı fiiller, üç ayrı grupta incelenir.

1. Anlamca Kaynaşmış Birleşik Fiiller
2. Yardımcı Eylemle Kurulan Birleşik Fiiller
3. Kurallı Birleşik Fiiller

1. ANLAMCA KAYNAŞMIŞ BİRLEŞİK FİİLLER

En az iki kelimenin herhangi bir kurala dayanmadan bir araya gelerek oluşturduğu fillerdir. Deyimler, anlamca kaynaşmış birleşik fiil grubundadır.

ÖRNEKLER

• Bırak da müşterinin ayağı alışsın biraz.
• Haydi kolları sıvayalım şu iş için.
• Her yola başvurdu adam.
• Artık bundan vazgeçmelisin.

2. YARDIMCI EYLEMLE OLUŞAN BİRLEŞİK FİİLLER

Bir adın et-, eyle-, ol- kıl-, yap- ve bulun- fiiliyle birleşmesi sonucu oluşan birleşik fiillerdir.

ÖRNEKLER

• Beni zengin addediyordu herkes.
• Her şeyimi bir bir kaybettim ben.
• Yüzündeki hiçbir şeyi belli etmemiş onlara.
• Artık hiçbir şekilde kimseye yanlış yapmayacağım.
• Büyük bir huzurla namaz kılıyordu genç adam.

3. KURALLI BİRLEŞİK FİİLLER

Tasviri fiiller olarak adlandırılan bu fiiller, iki fiilin kaynaşmasından oluşur. Bu fiiller, bir zarf-fiil ile kaynaşarak oluşur ve kalıplaşır.

1. Yeterlilik fiilleri
2. Tezlik fiilleri
3. Sürerlilik fiilleri
4. Yaklaşma fiilleri

3. a. YETERLİLİK FİİLLERİ

Bir eylem için gücü yetme ya da ihtimal anlamı katan eylemlerdir. "-ebil-" ile kurulur.

ÖRNEKLER

• Tüm odaları ben taşıyabilirim.
• Yarın yanınıza uğrayabilirim.

İlk örnekte gücü yetme anlamı katılmışken ikinci örnekte bir olasılıktan bahsedilmiştir.

• Acaba bütün olanları onlara anlatabilir miydi?

NOT: -ebil- eyleminin olumsuzu, -eme- eylemidir. Bu, en çok karıştırılan durumdur. Örneğin “yap-mam” ile “yapamam” aynı yapıda fiiller değildir. “Yapamam” fiili, “-ebil-“ eyleminin olumsuzudur. Yani -me/-ma olumsuzluk ekinin önünde -e/-a bulunursa bu, “-ebil-“ eyleminin olumsuzu olur.

3. b. TEZLİK FİİLLERİ

Hemen, rahatlıkla veya tesadüfen olma anlamları katan birleşik fiillerdir. "-iver" ile kurulur.

ÖRNEKLER

• Canım isterse onları yanına gönderiveririm.
• Şu ödevleri bitiriver şimdi.
• Sen de bunları yapmayıver.

3. c. SÜRERLİLİK FİİLLERİ

Belirli bir zamandan beri yapılma ve devam etme anlamının yanı sıra belirli bir durumda kalma anlamı katar. "-egel-, -ekal-, -edur-" ile kurulur.

ÖRNEKLER

• Sen şu ödevleri yapadur, biz her şeyi halledeceğiz.
• Bu olay, asırlardan beri süregelmişti
• Biz bugünlere uzanageldik tüm geçmişi duya duya.
• Bakakalırım giden geminin ardından.

NOT: Akademik kaynaklarda -ekoy-, -egör- eylemleri de sürerlilik fiilleri içinde değerlendirilir. Ancak bu kullanımlar işlevini günümüzde yitirmiştir. Yine de karşınıza çıkabilir diye eklemek istedik. 

4. d. YAKLAŞMA FİİLLERİ

Kullanıldığı cümleye az kalsın olma anlamı katan birleşik fiillerdir. "-eyaz-" ile kurulur.

ÖRNEKLER

• Öyle bir sıcaktı ki herkes bayılayazdı sıcaktan.
• Masanın üzerindeki vazo, kırılayazdı o gece.

Hazırlayan: Melih ÖZDAMAR

Bu konuya ait çevrim içi soruları edebiyatveturkcesorubankasi.com'da bulabilirsiniz.

İçeriklerimiz, pdf anlatımlar dahil, 5846 sayılı Fikir ve Sanat Eserleri Kanunu’nca korunmaktadır. Telif haklarının herhangi bir şekilde ihlali, başka yerlerde isimsiz yayımlanması, çeşitli kitap kaynaklarında izinsiz yer alması, içeriğin izinsiz kopyalanıp başka bir isimle tanıtılması vb. ile yapan kişi, kişiler veyahut kurumlar hakkında gerekli işlemler başlatılacaktır. 

 Türkçe ve Edebiyat yönetimi.